Co przychodzi Ci do głowy, kiedy myślisz o ciekawych pomocach do nauczania dzieci? Czy są to fiszki? Kolorowe obrazki z literami do nauki alfabetu? Naklejki do umieszczenia w odpowiednich miejscach? Chociaż ich wykorzystywanie ma swój cel – i jest on w dużym stopniu osiągany – nie ma lepszego sposobu na naukę niż angażowanie dziecięcych zmysłów. Dzisiaj, kiedy odkrywa się coraz więcej zaburzeń związanych z ich pracą, różnorodne aktywności sensoryczne – między innymi ćwiczenia i zabawy – nabierają szczególnego znaczenia. W tej chwili nie jest to już wiedza zarezerwowana wyłącznie dla specjalistów, prowadzących zajęcia w ośrodkach czy poradniach. Nie jest to też coś, po co sięga się tylko w przypadku dzieci mających trudności rozwojowe – sprawdza się świetnie u wszystkich.

Zmysły są drogą do poznania świata

Już od momentu urodzenia dziecko posługuje się swoimi zmysłami, żeby odkrywać świat i odnajdować w nim sens. To bardzo ważna część jego wczesnego rozwoju, ponieważ w dużym stopniu decyduje o prawidłowym kształtowaniu elementów mózgu. Nauka poprzez zmysły przychodzi niezwykle łatwo – zarówno noworodkom, niemowlętom, jak i dzieciom         w wieku przedszkolnym oraz wczesnoszkolnym. Dzieje się tak z prostego powodu: umiejętności, na których dzieci polegają, żeby zrozumieć świat wokół siebie, nie są jeszcze wykształcone na wysokim poziomie. U osób dorosłych zmysły dostarczają zasadnicze informacje ośrodkom mózgowym tysiące razy dziennie. Zapewne nawet nie zdajesz sobie z tego sprawy – jest to dla Ciebie oczywiste, że Twoje ciało daje Ci możliwość odbierania sygnałów z zewnątrz. Czy to dlatego, że Twój rozwój przebiegał bez żadnych zakłóceń? Czasem trudno naprawdę coś docenić, dopóki nie zaczną się pojawiać związane z tym problemy. Prawidłowo działające zmysły umożliwiają człowiekowi odbieranie pięciu rodzajów bodźców:

– wzrokowych: światła i kształtów, które mózg przekształca we wrażenia wizualne;

– słuchowych, inaczej fal akustycznych lub po prostu dźwięków – są one przetwarzane przez skomplikowany mechanizm w uchu wewnętrznym;

– chemicznych docierających do receptorów węchu w górnych drogach oddechowych, pozwalających odróżniać zapachy;

– chemicznych pobudzających kubki smakowe na języku, dających wrażenie smaku;

– dotykowych, zlokalizowanych w skórze, które informują organizm o odczuwaniu siły, temperatury i wibracji. 

Jest jeszcze coś, co często się pomija, a co ma równie istotne znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziecka. Mowa tu o dwóch ważnych sposobach uczenia się poprzez ciało – nie można ich co prawda nazwać zmysłami, ale warto pamiętać, że pełnią one zasadniczą funkcję. Są to: świadomość ciała i równowaga. Pierwszy z nich pozwala na wysyłanie do mózgu informacji od receptorów rozciągania w mięśniach oraz od receptorów ucisku w stawach – dzięki temu człowiek zna swoją orientację w przestrzeni, wie, jaką postawę przyjmuje jego ciało. Z kolei równowaga pozwala na ustalenie położenia organizmu względem grawitacji. Bez niej nie byłoby możliwe odróżnienie pozycji stojącej od leżącej. 

Na czym dokładnie polegają zabawy sensoryczne?

Sensoryka w aktywnościach dziecięcych ma za zadanie aktywować i pobudzać zmysły: wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku. Poznawanie świata za ich pomocą rozpoczyna się wcześniej niż na przykład eksperymentowanie z ruchem i manipulowanie przedmiotami. Zmysły pozwalają człowiekowi uczyć się szybciej, łatwiej i z lepszym efektem niż przy użyciu jakichkolwiek innych metod. Czy myślisz, że ma to ważne znaczenie tylko dla dzieci, a nie jest już właściwie potrzebne dorosłym? Jest to błąd – i łatwo to uargumentować. Znajdź przepis na potrawę, której nigdy wcześniej nie jadłaś lub nie jadłeś. Przeczytaj go uważnie kilka razy. Jak dużo informacji Ci umknie, kiedy spróbujesz przypomnieć sobie wszystkie składniki i etapy ich przygotowywania tydzień później? Będzie to jednak wyglądało zupełnie inaczej, jeśli ugotujesz ten posiłek od razu: poczujesz jego zapach, usłyszysz dźwięki bulgotania lub smażenia, dotkniesz składników i zobaczysz, jak zmieniają się ich kolory i konsystencja, a na koniec – sprawdzisz smakowy efekt swoich kulinarnych starań. Nawet gdy po kilku miesiącach ktoś poprosi Cię o wskazówki co do przyrządzania tej potrawy, będziesz w stanie mu ich udzielić. Gotowanie jest przykładem czynności, która angażuje wszystkie ludzkie zmysły.

Sześć powodów, dla których warto wykorzystywać zabawy sensoryczne

Korzyści płynące ze stosowania u dziecka aktywności sensorycznych są bardzo liczne i dotyczą wielu elementów i etapów jego rozwoju. Na początek warto jest skupić się na tych najważniejszych. Pierwszym z nich jest pozytywny wpływ na działanie pamięci. Dzięki nim dziecko znacznie łatwiej przyswaja informacje i zostają one w jego umyśle na dłużej. Poprawia się też ogólna sprawność pamięci, wzmacniają się ścieżki między synapsami neuronów. Kolejnym plusem zabaw sensorycznych jest naturalne rozwijanie słownictwa – dziecko poznaje nie tylko słowa takie jak „ciepło”, „zimno”, „mocno”, „lekko”, „pyszne” czy „niesmaczne”, ale także „chropowaty”, „gładki” i „kolczasty”. Trzecim powodem, dla którego warto sięgać po zabawy sensoryczne, jest ich kojący wpływ na złość, frustrację i niepokój. Właśnie dlatego specjaliści radzą, by dzieciom mającym problemy z opanowaniem emocji podawać zabawki stymulujące ich zmysły. Inną zaletą sensoryki jest umacnianie istniejących już połączeń w układzie nerwowym oraz budowanie nowych. Czy wiesz jaki daje to efekt? Dziecko coraz lepiej radzi sobie z wykonywaniem prostych zadań, aż przechodzi do bardziej złożonych, wymagających nieszablonowego, a nawet skomplikowanego myślenia. Dzięki temu rozwija swoje umiejętności rozwiązywania problemów. Piątą korzyścią działań sensorycznych jest pozytywny wpływ na relacje z innymi. Być może to Cię zdziwi, przecież nawet jeśli dziecko uczestniczy w grupowych zabawach, to nie jest w stanie połączyć swoich zmysłów ze zmysłami pozostałych dzieci, prawda? Wręcz przeciwnie. Zmysł dotyku pozwala na kontakt fizyczny, czyli na coś w rodzaju wymiany bodźców. Wzrok i słuch są nieustannie używane podczas rozmów. Mało tego – poznając lepiej swoje zmysły, dziecko orientuje się, że ciała innych osób działają podobnie. To znaczy, że można dzielić się z nimi przekąskami, bo też im smakują, nie wolno za to nikogo bić, ponieważ powoduje to ból. Stwarza to idealne warunki do rozwoju empatii. Jako ostatni plus aktywności sensorycznych można wymienić to, że dla rodzica są one łatwe do zorganizowana, a dla dziecka interesujące i atrakcyjne, ponieważ uczą poprzez zabawę. Dzieci kochają bezpośrednie poznawanie świata – spróbuj znaleźć takie, które odmówiłoby uczestniczenia w zabawie, polegającej na dotykaniu czy sprawdzaniu zapachu i smaku. Nawet jeśli początkowo czegoś się obawia, jego nieskończona ciekawość w końcu zwycięży.

Jak angażować dziecięce zmysły? Oto kilka propozycji zabaw

Wiedząc, jak ważną rolę zmysły odgrywają w rozwoju człowieka, oraz znając korzyści ich pobudzania, powinno się jak najczęściej dawać dzieciom możliwość poznawania świata za ich pomocą. Jeśli temat sensoryki jest dla Ciebie nowością i nie wiesz jeszcze, jakie zabawy można by wykorzystać, poniżej podajemy kilka propozycji. 

1. ZMYSŁ SŁUCHU: rurki z dźwiękiem

Są to własnoręcznie robione zabawki, które pomagają dzieciom oswajać się z dźwiękami wokół nich. Do ich wykonania potrzeba tylko kilku prostych akcesoriów: przydadzą się rolki po papierze toaletowym lub ręcznikach papierowych, potrzebne będą także najróżniejsze przedmioty, które są drobne i jest ich dużo, na przykład suche ziarna grochu, koraliki albo guziki. Co trzeba zrobić? Wypełnić rurki małymi elementami, tak, aby w każdej było coś innego, i szczelnie zakleić ich końce taśmą. Całość można ozdobić kolorowym papierem lub skrawkami materiałów. Zabawa takimi dźwiękowymi rurkami sprawia dzieciom wiele radości. Nie widzą, co znajduje się w środku, ale – jeśli uczestniczyły w ich wykonywaniu – potrafią to zidentyfikować za pomocą dźwięków.  

2. ZMYSŁ DOTYKU: masy plastyczne

W książkach z zabawami dziecięcymi i w Internecie można znaleźć setki przepisów na najróżniejsze masy. Wiele z nich nie wymaga nawet użycia żadnych specjalnych składników, można je przygotować z rzeczy, które każdy ma w swoim domu – są to na przykład: płynny klej, soda oczyszczona, pianka do golenia czy mąka kukurydziana. Dzieci są niesamowicie zaangażowane w mieszanie składników i nadawanie całości odpowiedniej konsystencji. Uwielbiają dodawać do masy barwniki spożywcze i ozdabiać ją brokatem. Potrafią także ćwiczyć na niej swój zmysł dotyku przez długi czas. Masy plastyczne są dla nich atrakcyjne             i chętnie do nich powracają.

3. ZMYSŁ SMAKU: testowanie smaków

Im starsze jest dziecko, tym bardziej poszerza się zakres możliwości zabaw. Dla 5-latków można na przykład urządzić już test różnych smaków. Ta propozycja przyciąga dzieci ze względu na element zaskoczenia. Przed rozpoczęciem zabawy należy przygotować wachlarz produktów spożywczych – ważne jest, by były one małych rozmiarów lub pokrojone                    w niewielkie cząstki. Mogą to być na przykład owoce, warzywa, pieczywo czy orzechy. Dla urozmaicenia testu można dodać również produkty półpłynne, takie jak konfitura czy masło orzechowe. Dziecko powinno mieć zasłonięte oczy, z użyciem chustki lub szalika, a jego zadaniem będzie zgadywanie produktów przy kierowaniu się jedynie zmysłem smaku.

4. ZMYSŁ WĘCHU: doświadczenia z naturą

Ten zmysł nie pełni u człowieka tak istotnej funkcji jak pozostałe. W porównaniu z ponad stoma milionami komórek węchowych u psa, ludzkie sześć milionów nie jest wielką liczbą. Mimo to warto uwzględnić ten zmysł w ćwiczeniu sensoryki dziecka. Jakie miejsce stwarza idealne ku temu okazje? Oczywiście łono przyrody. Nie musi to być nic banalnego, jak zwyczajne wąchanie kwiatów. Można zebrać w małe słoiki po garści ziemi z różnych miejsc  i porównać ich wonie – dobrze jest wykorzystać też błoto lub muł ze strumienia. Będąc nad jeziorem warto jest zastanowić się z dzieckiem, skąd bierze się jego zapach, skoro woda z kranu go nie posiada. W warunkach domowych, w kuchni można sprawdzić, jak pachnie miód lipowy, a jak gryczany. 

5. ZMYSŁ WZROKU: pudełka pełne kolorów

W dzisiejszym świecie ludzki wzrok jest bombardowany nadmiarem bodźców. Można przygotować z dzieckiem pudełko ze specjalnie wydzielonymi częściami i w każdej umieścić małe przedmioty w innym kolorze. Nada się do tego spory karton po butach, w którym trzeba umieścić tekturowe ścianki. Do wypełniania pudełka można wykorzystać wszystko, co tylko przyjdzie do głowy. Klocki, koraliki, nakrętki, skarby natury, suche produkty spożywcze, fragmenty materiałów – możliwości są nieograniczone. Świetną modyfikacją tej propozycji jest przygotowanie specjalnego kartonu w kształcie tęczy z przedziałkami. 

Najlepsza metoda nauki? Poprzez zmysły

Staraj się wykorzystywać opisane wyżej przykłady zabaw, szukaj też innych propozycji – znajdziesz ich mnóstwo, w różnych źródłach. Tematyka ta cieszy się obecnie wielkim zainteresowaniem i powstaje coraz więcej jej opracowań (nie tylko naukowych), są też kopalnie pomysłów zabaw sensorycznych z użyciem przedmiotów, które znajdziesz w swoim domu. Pamiętaj, że nie istnieje żaden inny sposób nauki, który przynosiłby lepsze efekty i dawał dziecku więcej radości niż używanie zmysłów.